(Σ.Σ. Το παρόν δημοσιεύτηκε στο περιοδικό ΒΡΥΣΕΣ τεύχος 4, Φεβ. '84)

Η όμορφη Κωμόπολη των Βρυσών, στον Αποκόρωνα είναι το νεότερο Επαρχιακό Κέντρο της Κρήτης. Ως την Επανάσταση του 1866 οι Βρύσες δεν ήταν γνωστές παρά σαν σταυροδρόμι και τόπος με δροσερό νερό και πολλά πλατάνια που ξαπόσταιναν στον ίσκιο τους οι αγωγιάτες και χαίρονταν οι βοσκοί των Αγάδων της περιοχής, στις ζέστες του Καλοκαιριού. Λίγα χάνια εξυπηρετούσαν του περαστικούς και πρόχειρα σπίτια τους περβολάρηδες. Η μαγευτική τοποθεσία των Βρυσών με τα Κεφαλοβρύσια έγινε ευρύτερα γνωστή από την πολιορκία και συνθηκολόγηση των 4.500 ανδρών του Αιγυπτιακού στρατού (στις 27 Αυγούστου 1866), που ήταν εκεί στρατοπεδευμένοι.
Πότε κτίστηκαν όμως στις Βρύσες τα πρώτα σημερινά σπίτια και ποίοι ήταν οι λόγοι που συνετέλεσαν στη σύντομη ανάπτυξη της Κωμόπολης των Βρυσών, που επισκέπτονται κάθε χρόνο τόσοι εκδρομείς και τουρίστες; Μια ιστορική αναδρομή ίσως βοηθήσει στην απάντηση.

Τα χωριά στη Τουρκοκρατία και Μεταπολίτευση
Οι μετακινήσεις πληθυσμών στη Κρήτη κατά τη περίοδο της Τουρκοκρατίας ήταν συνηθισμένο φαινόμενο. Τις εξεγέρσεις του Νησιού στα προσκλητήρια του αγώνα για λευτεριά ακολουθούσαν πάντα και μεγάλοι διωγμοί αμάχων, πού άφηναν τα σπίτια τους και έφευγαν ψηλότερα, στα βουνά ή και έξω από τη Κρήτη, για να σωθούν από τις τουρκικές αγριότητες.
Οι Αποκορωνιώτες, δοκίμαζαν κάθε φορά το πικρό ποτήρι του ξεσπιτωμού και της περιπλάνησης σε μεγάλο ποσοστό. Οι ρίζες της Μαδάρας, τα Κεφαλοχώρια, πάντα φιλόξενα, γέμιζαν από συγγενείς, συντέκνους και φίλους. Ο κάμπος, όσος δεν ανήκε στους Τούρκους Αγάδες, ήταν πολύ επικίνδυνος για τους Χριστιανούς, που προτιμούσαν να ζουν ασφαλείς και αδούλωτοι. Έτσι ο πληθυσμός στα χωριά του Αποκόρωνα αυξάνονταν ή λιγόστευε ανάλογα με τη θέση του κάθε χωριού και τις γενικότερες συνθήκες ηρεμίας και ειρήνης που επικρατούσαν.
Από τον καιρό της Κρητικής Πολιτείας, όπως ήταν φυσικό, τα πράγματα άλλαξαν. Ο Αποκόρωνας αρχίζει να αναπτύσσεται, όπως και κάθε περιοχή της Κρήτης κάτω από διαφορετικές συνθήκες. Αποκορωνιώτες, Σφακιανοί, Ριζίτες πολλοί, κατηφόριζαν για το κατωμέρι να δουλέψουν να έχουν το δικό τους βιός, να ζήσουν ανθρώπινα. Τα βοσκοτόπια στα λιβάδια λιγόστευαν. Οι καλλιέργειες στα γόνιμα χωράφια άρχιζαν. Στα χαμηλά το κάθε χωριό ζωντανεύει, έχει δική του παραγωγή, τα δικά του τοπικά προϊόντα. Κατά τη μορφολογία του εδάφους, καινούργιες μοντέρνες καλλιέργειες παρουσιάζονται. Πορτοκάλια, κίτρα, σταφίδες. Η ώρα της εύφορης κοιλάδας των Βρυσών έφτασε.
Τόπος σύναξης
Η νικηφόρα μάχη των Βρυσών σημάδεψε το μέλλον της περιοχής. Από τότε και για πολύ καιρό κόσμος πολύς από τις γύρω Επαρχίες επισκέπτεται τις Βρύσες για να δει τα μέρη, να ακούσει από κοντά για τα λάφυρα και τα κανόνια που άφησαν οι μελαψοί στρατιώτες, να προσκυνήσει και να ευχαριστήσει το Θεό, που βοήθησε για να σωθεί ο τόπος από του πασά το μαύρο ασκέρι, που σκόρπιζε τη συμφορά απ' όπου περνούσε. Ήθελε ακόμη να θαυμάσει του λίγους που νίκησαν τόσους πολλούς, γιατί όπως λέει ο ιστορικός. «Ο εχθρός εξεπλάγη ορών ημίγυμνα, εξυπόλυτα και άοπλα βουϊ-δοβοσκάκια να εισπηδώσιν εντός των χαρακωμάτων αυτού». Μαζί με το λαό έρχονταν και Καπεταναίοι να συζητήσουν με τους ντόπιους συναδέλφους των την τακτική και τη στρατηγική της μάχης ν' αποκτήσουν καινούριες εμπειρίες και ν' ανταλλάξουν απόψεις για τα μελλοντικά προβλήματα του Νησιού και τις παραχωρήσεις που έδιδε κάθε νέο φιρμάνι του Σουλτάνου.
Σ' αυτό τον τόπο της σύναξης κάτω από τον παχύ ίσκιο των πλατανιών συζητήθηκαν και τα θέματα των συνεχών επαναστάσεων μετά το 1866 και των Αγώνων που οδήγησαν στη Μεταπολίτευση και την Ένωση.
Στα χρόνια εκείνα είχαν αναδειχθεί στον Αποκόρωνα πολλοί σπουδαίοι καπεταναίοι που σημάδεψαν με τη παρουσία τους, Αγώνες και τη μελλοντική Ιστορία της Κρήτης.
Τοπικοί Αθλητικοί Αγώνες
Με τις αφηγήσεις των ντόπιων για τα κατορθώματα στη μάχη και τις προτροπές των Καπεταναίων, τα παληκαρόπουλα συναγωνίζονταν στην πάλη, στο τρέξιμο και τη σκοποβολή, όπως θα έκαναν, για να αιφνιδιάσουν έναν άπιστο στο χαράκωμα, να τον ρίξουν κατά γης παλεύοντας και να τον αφοπλίσουν. Ακόμη και για να προλάβουν τον Τούρκο στο τρέξιμο που έφευγε. Ο συναγωνισμός και τα γυμνάσματα αυτά, συνηθισμένα στο Νησί, έγιναν σιγά-σιγά αθλητικοί αγώνες που οργανώνονταν κάθε Αύγουστο, στην επέτειο της μεγάλης νίκης.
Ένας παλιός θυμάται, ότι το αγώνισμα της σκοποβολής διατηρήθηκε αρκετά χρόνια ακόμη, μετά την ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα.
Οι σκοπευτές συγκεντρώνονταν στα Κεφαλοβρύσια και ο στόχος, ένα μεγάλο άσπρο σεντόνι μαυρισμένο στη μέση στήνονταν απέναντι στο ύψωμα, στην πλαγιά του Μπατσόλακα, που βρίσκεται πάνω από το περιβόλι του Μιχελακάκη, δεξιά, προς το Καλαμίτσι. Παλιότερα το στόχο τοποθετούσαν στα Κεφαλοβρύσια και σε απόσταση που συμφωνούσαν προηγουμένως.
ΣΤΟ νικητή χάριζαν για έπαθλο ένα όπλο της εποχής των αγώνων (Γκρα, Μαλιχέρι).
Θα έπρεπε με τη πρωτοβουλία της Κοινότητας και τη συνεργασία των Εκπολιτιστικών Συλλόγων του Αποκόρωνα να αναβιώσει το ωραίο έθιμο των αγώνων, κάθε Αύγουστο, στη μνήμη της περίλαμπρης νίκης των Βρυσών, που ήταν μάλιστα η πρώτη μεγάλη νίκη στην εξέγερση του 1866, από 'δω και κάτω χτίζονται οι Βρύσες.
Η αγάπη των αρχοντικών οικογενειών για τις Βρύσες ήταν επόμενο να εκδηλωθεί με τη μόνιμη εγκατάσταση πολλών από τους βλαστούς των, όταν όλα είχαν ωριμάσει και οι γενικότερες συνθήκες είχαν γίνει ευνοϊκές γι' αυτό. Από το 1906 οι Βρύσες αρχίζουν να εποικίζονται. Χτίζεται το σπίτι του Ντουκάκη, επεκτείνεται του Κατσανέβα το χάνι που κάθισε αργότερα ο Μπουζοσήφης, του Μαυραγγελή στη διασταύρωση του Εμπρόσνερου, του Κουρομιχελή και του Κρασαδάκη προς το Βαφιανό δρόμο.
Στη συνέχεια ακολουθούν τόσα άλλα.
Ένας παλιός Καλαμιτσιανός θυμάται ότι το σπίτι του Ντουκάκη και του Κατσανέβα χτίσανε Καλαμιτσιανοί με πρωτομάστορα εργολάβο τον ξακουστό για την ανδρεία και τη λεβεντιά του Στέλιο Γεωργ. Σταυριανουδάκη. Ο ίδιος Καλαμιτσιανός θυμάται ότι τα σπίτια Ντουκάκη και Κατσανέβα τελείωσαν το 1909 με 1910.
Ακόμη θυμάται ότι κατά το χτίσιμο του σπιτιού του Μαυραγγελή έβαλαν μια πολύ μεγάλη πέτρα στη μια πλευρά και χάραξαν με το καλέμι επιγραφή που λέει περίπου: «από εδώ και κάτω χτίζονται οι Βρύσες».
Η επιγραφή αυτή ως και κάποια ημερομηνία ασφαλώς υπάρχουν και μπορούν να βρεθούν με κάποια έρευνα και σκάψιμο του τοίχου. Σε λίγα χρόνια οι Βρύσες γίνονται ένα από τα μεγαλύτερα χωριά του Αποκόρωνα με μεγάλη ζωτικότητα και κίνηση.

«Το Ταχυδρομείο»
Το 1925 ιδρύεται η Κοινότητα. Το Ταχυδρομικό Γραφείο Βρυσών ιδρύθηκε ενωρίτερα, το 1924, με το από 1-7-1924 Διάταγμα, όπως φαίνεται παρακάτω, του οποίου εξασφαλίσαμε την αντιγραφή, σαν ιστορικό ντοκουμέντο.
Στα επόμενα χρόνια ακολούθησε η ίδρυση και των λοιπών Αρχών.

Περί μετατροπής και συστάσεως ταχ. τηλ. γραφείων.
ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ